شریعت و معیشت 1

عبدالمهدی میرصادقی

یکی از آفاتی که می تواند در سیاست گذاری جامعه دینی موجب چالش ها و آسیب های فراوانی شود این است که گمان شود، ریشه کنی فقر، برپایی عدالت (به طور خاص اقتصادی) و ایجاد حد کفاف زندگی برای مردم و نیز تامین مایحتاج عمومی از ارزش های درجه دوم (چندم) حاکمیت اسلامی است و ارزش های درجه اول را باید در موارد دیگری مثل توسعه معنویت و ... جست.

چنین رویکردی به دین که گاهی ممکن است مستند به مواردی از روایات و دیگر اسناد شرعی مانند سیره هم بشود، آثار بسیار نامطلوب و ویرانگری بر جامعه خواهد داشت.

 اگر معیشت مردم برای حاکمیت اسلامی مطلوب درجه چندم باشد، شریعت جامعه نیز قابلیت ثبات و توسعه ندارد و فضای فقر و شکاف طبقاتی و کمبود عدالت، ضربه های مهلکی بر شریعت و دینمداری جامعه می زند.

از جمله فرمایشات قابل توجه امیرمومنان (علیه السلام) این است که فرموده اند:

من لا معاش له لا معاد له (غررالحکم)

کسی که معیشت ندارد، آخرت هم ندارد.

این روایت پیوند محکمی از رابطه معاش و آخرت را نشان می دهد که البته مکانیزم آن در سایر فرمایشات اهل البیت ع روشن شده است، مانند این روایت :

عن مولانا أمیر المؤمنین لابنه الحسن (علیهما السلام)  قال : (لا تلم إنساناً یطلب قوته، فمن عدم قوته کثرت خطایاه، یا بنی الفقیر حقیر لا یسمع کلامه، ولا یعرف مقامه، لو کان الفقیر صادقاً یسمونه کاذباً، ولو کان زاهداً یسمونه جاهلاً، یا بنی من ابتلی بالفقر ابتلی بأربع خصال : بالضعف فی یقینه، والنقصان فی عقله، والرقة فی دینه، وقلة الحیاء فی وجهه، فنعوذ بالله من الفقر)(بحارالانوار : ج 68 ص 348)

حضرت ع فرموده اند: من عدم قوته کثرت خطایاه : کسی که مایحتاجش را نداشته باشد اشتباهاتش فراوان می شود... و سپس به انحطاط منزلت اجتماعی فقیر اشاره کرده اند که حرف فقیر شنیده نمی شود و جایگاهش شناخته نمی شود و اگر راستگو باشد اورا دروغگو می نامند و اگر زاهد باشد او را نادان می نامند... همه این ها اشاره به توابع اجتماعی فقر دارد که بر شخصیت انسانی آثار سوء داشته و موجب سلب کرامت انسان می شود. وقتی فرد به چنین وضعیتی دچار شود، ممکن است منشا ایجاد آسیب برای سایر افراد شود.

در ادامه حضرت ع، چهار ویژگی را لازمه فقر دانسته اند: 

1) ضعف یقین : یقین یعنی وجود حالت اعتقاد عمیق نسبت به امور غیبی (خداوند و آخرت). با ضعیف شدن یقین، بستر تحقق آسیب های اخروی برای انسان فراهم می شود. چون تقوی و احساس مسوولیت در برابر خداوند و آخرت، فرع ایمان به غیب است که ضعف یقین، این حالت را تضعیف می کند.

2) نقصان عقل : فقیر دچار کمبود عقل می شود. هم عقل معاش و تدبیر اقتصادی او با مشکل روبرو می شود و نمی تواند تصمیم درست را اتخاذ کند و هم عقل معاد و تدبیر امر آخرت. چون تدبیر امر آخرت و برنامه ریزی برای سعادت ابدی، دستور عقل است و با کاهش عقل، آخرت انسان نیز از این جهت دچار آسیب می شود.

3) کمرنگ شدن دین: نتیجه مواردی چون ضعف یقین و نقصان عقل، کمرنگ شدن دین فرد است. کمرنگ شدن دین (اگر دین را به معنای مناسک دینی تفسیر کنیم) یعنی بی مبالاتی و جدی نبودن در انجام فرائض دینی. 

4) کم شدن حیاء: حالت حیا حالتی انسانی است که صرفنظر از دین، عامل جلوگیری از بسیاری افعال زشت و ناپسند است.(1) انسان فقیر در اثر پایمال شدن کرامت انسانیش، کم حیاء می شود. حالت حیاء، از بسترهای دینداری در فرد است چندان که فرموده اند: لا دین لمن لا حیاء له، بر این منوال، کمبود حیاء به نوبه خود از عوامل آسیب زا به دین انسان است.

علاوه بر شهادت وجدان و مشاهدات و تجربیات، از مطالب فوق روشن می شود که از دیدگاه شریعت، اصلاح معیشت نقش اساسی در اصلاح امور آخرتی و دین انسان دارد.

در مقابل این مطلب گاهی گفته می شود:

افرادی که ایمان قوی دارند، در مقابل فقر صبر می کنند و ناملایمات زندگی بر ایمان آنها تاثیر سوء ندارد. بنابرین، اصل این است که ایمان تقویت شود تا فقر و نداری موجبات سستی دین را فراهم نیاورد...

ان شاءالله در قسمت بعدی این یادداشت، این سوال را پاسخ خواهیم داد...

1) «حیا، عبارت است از حصر(محصور شدن) نفس و انفعال(درماندگى) آن در ارتکاب حرام‌هاى شرعى و عقلى و عرفى، به جهت ترس از سرزنش و نکوهش مردم». این تعریف ملامهدی نراقی در کتاب جامع السادات از حیاء است.(ج3، ص 46) نکته قابل توجه این است که طبق این تعریف، حیاء مانع از انجام اموری می شود که از دیدگاه شرع، عقل یا عرف، ممنوع تلقی میشود. بنابرین کم حیائی، زمینه ساز گسترش انواع ناهنجاریهای شرعی، عقلی و عرفی است. هنجارهای عرفی، یکی از نقاط آسیب در معضل کم حیائی است که از فقر سرچشمه می گیرد.