عقلانیت اسلامی 1 (مورد سیره ائمه اطهار علیهم السلام )

(عبدالمهدی میرصادقی)

عقلانیت عملی به معنی انتخاب بهترین راه برای رسیدن به هدف است. یکی از نمودهای عقلانیت عملی، سیالیت و انعطاف در انتخاب روش هاست. اگر یک فرد یا سیستم نتواند انعطاف لازم را در شرایط مختلف از خود نشان دهد، در مقابل تغییرات خارجی آسیب پذیر می شود و نمی تواند بهترین روش را برای رسیدن به اهداف خود برگزیند.

سیره ائمه اطهار علیهم السلام و رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در بررسی وجوه عقلانیت اسلامی به دو صورت می توان مورد بررسی قرارداد:

الف. مطالعه وجوه عقلانیت در سیره هر یک از معصومین به صورت مجزی

ب. مطالعه کل سیره به عنوان یک نظام واحد که غرض و هدف واحدی را دنبال می کرده است.

از منظر دوم، جنبه سیالیت عقلانیت عملی در سیره بسیار برجسته و روشن است. اگر معصومین را به عنوان یک فرد واحد در نظر بگیریم (با توجه به این که همه این ذوات پاک یک هدف را دنبال می کرده اند) می بینیم که این فرد، گاهی خانه نشین است، گاهی در مصدر حکومت قرار می گیرد، گاهی صلح می کند و گاهی جنگ، گاهی در مرکز حوزه علمیه و نشر علم قرار می گیرد و گاهی در اعماق سیاه چال و گاهی در پادگان نظامی و گاهی ولیعهد سلطان جائر می شود و گاهی غایب از انظار...

از منظر عقلانیت، قطع نظر از عصمت و وحیانیت فعل معصومین که مسلم است، اتخاذ چنین انعطاف و سیالیتی که در نگاه اول متناقض نماست، کاملا توجیه پذیر است. یعنی هر یک از این بزرگواران با توجه به شرایط زمانه خود روش متناسب را انتخاب می کردند تا بیشترین سازگاری را با اهداف داشته باشند. بنابرین از این منظر، سیره هیچ یک از معصومین (ع)، قانون اصلی و شاخص بنیادین اسلام نیست که در قیاس با آن شاخص، بقیه سیره ها نیاز به توجیه یا تاویل داشته باشد. شاخص چیزی نیست جز عقلانیت عملی و انتخاب بهترین راه برای رسیدن به اهداف که انعطاف و سیالیت لازمه آن است.